عقد نکاح یکی از مهم‌ترین قراردادهای انسانی در فرهنگ اسلامی و ایرانی است که با رعایت شرایط خاصی از جمله رضایت طرفین، رعایت صیغه شرعی و حضور شاهدان رسمی شکل می‌گیرد. اما اجرای این عقد، نیازمند شخصی به نام عاقد است که نقش اصلی را در جاری کردن صیغه ایفا می‌کند. بسیاری از افراد هنگام برنامه‌ریزی مراسم عقد، پرسش‌هایی درباره شرایط عاقد دارند. آیا عاقد باید روحانی باشد؟ آیا زن می‌تواند عاقد باشد؟ آیا برای عقد رسمی، حضور عاقد الزامی است؟
در این مقاله، به تمامی این پرسش‌ها پاسخ خواهیم داد و شرایط قانونی و شرعی عاقد در عقد نکاح را با زبانی ساده بررسی می‌کنیم.
عاقد کیست؟
در ساده‌ترین تعریف، عاقد کسی است که صیغه عقد را میان زوجین جاری می‌کند. در بسیاری از مراسم رسمی، این وظیفه توسط یک روحانی با تجربه صورت می‌گیرد، اما از منظر شرعی و قانونی، هر شخصی که شرایط خاصی را داشته باشد می‌تواند این وظیفه را برعهده بگیرد.
شرایط شرعی عاقد
در فقه اسلامی، به‌ویژه فقه شیعه امامیه، عاقد باید چند ویژگی اساسی داشته باشد. این شرایط شامل موارد زیر است:
1. بلوغ
عاقد باید به سن بلوغ رسیده باشد. عقدی که توسط فرد نابالغ جاری شود، از نظر شرعی باطل است.
2. عقل و هوشیاری
فردی که صیغه عقد را اجرا می‌کند باید عاقل و هوشیار باشد. فرد دیوانه یا کسی که در حالت مستی یا بی‌هوشی است، نمی‌تواند صیغه عقد را جاری کند.
3. توانایی ادای صحیح صیغه
عاقد باید بتواند صیغه عقد را به زبان عربی فصیح و با نیت صحیح اجرا کند. هرگونه اشتباه در لفظ یا نیت ممکن است موجب بطلان عقد شود.
4. قصد و اراده
فرد عاقد باید با قصد و اراده کامل صیغه را جاری کند. اجرای صیغه بدون نیت یا از روی شوخی، موجب بطلان عقد خواهد بود.
آیا زن می‌تواند عاقد باشد؟
پاسخ فقهی به این سوال مثبت است. در فقه شیعه، هیچ منعی برای زن بودن عاقد وجود ندارد، به شرط آن‌که زن مذکور شرایط لازم مانند بلوغ، عقل، نیت و تلفظ صحیح صیغه را داشته باشد.
با این حال، در عمل و در فضای عرفی جامعه ایران، به ندرت پیش می‌آید که زنی عاقد باشد؛ بیشتر به این دلیل که جاری کردن صیغه اغلب توسط روحانیون مرد صورت می‌گیرد و این موضوع از لحاظ فرهنگی و نه شرعی جا افتاده است.
آیا عاقد باید حتما معمم یا روحانی باشد؟
از نظر شرعی و قانونی، هیچ الزامی وجود ندارد که عاقد معمم یا روحانی باشد. اما چون روحانیون آموزش‌دیده‌تر و مورد اعتماد مردم هستند، بیشتر در مراسم عقد دعوت می‌شوند.
در مواردی که عروس و داماد یا خانواده‌هایشان با مسائل فقهی آشنایی دارند، خود آن‌ها می‌توانند صیغه عقد را اجرا کنند یا آن را به فرد غیرروحانی واگذار نمایند، البته در صورتی که شرایط شرعی رعایت شود.
صیغه عقد و نقش عاقد در اجرای آن
در عقد نکاح، چه دائم و چه موقت (صیغه)، اجرای صحیح صیغه از ارکان اساسی صحت ازدواج است. این صیغه یک قرارداد شرعی است که با الفاظ خاصی اجرا می‌شود و نشان‌دهنده رضایت دو طرف برای پیوند زناشویی است. اجرای درست این صیغه بر عهده عاقد است، و اگر به‌درستی اجرا نشود، عقد از نظر شرعی باطل خواهد بود—even اگر در دفتر ازدواج به‌صورت رسمی ثبت شده باشد.
الفاظ صیغه عقد دائم
در فقه شیعه، صیغه عقد نکاح به زبان عربی و با این جملات خوانده می‌شود:
- زن می‌گوید:
زَوَّجْتُکَ نَفْسِی عَلَی الصِّدَاقِ الْمَعْلُومِ
(من خودم را با مهریه مشخص، به همسری تو درآوردم.) - مرد می‌گوید:
قَبِلْتُ التَّزْوِیجَ
(پذیرفتم این ازدواج را.)
در صورتی که اجرای صیغه توسط شخص ثالث (یعنی عاقد) انجام شود، او با وکالت از طرفین این الفاظ را بیان می‌کند:
- زَوَّجْتُ مُوَکِّلَتِی مُوَکِّلَکَ عَلَی الصِّدَاقِ الْمَعْلُومِ
- قَبِلْتُ لِمُوَکِّلِی
که در ترجمه یعنی:
«موکله‌ام (زن) را به موکلت (مرد) به ازدواج درآوردم با مهریه معین»
و پاسخ: «از طرف موکلم پذیرفتم.»
آیا صیغه عقد حتماً باید به عربی باشد؟
در فقه شیعه، بهتر است که صیغه عقد به زبان عربی خوانده شود، زیرا صیغه عقد، عبادت محسوب می‌شود. با این حال، اگر هیچ‌یک از طرفین یا عاقد نتوانند عربی بخوانند، خواندن صیغه به زبان فارسی (یا زبان قابل فهم برای هر دو طرف) با همان نیت، صحیح است. ولی بسیاری از دفاتر ازدواج و روحانیون متعهد هستند که صیغه را به عربی بخوانند و بعد ترجمه فارسی آن را نیز بیان کنند تا برای زوجین قابل درک باشد.
لزوم تلفظ صحیح صیغه
تلفظ اشتباه صیغه، به‌ویژه در الفاظ عربی، می‌تواند عقد را باطل کند. به همین دلیل، سپردن اجرای صیغه به یک عاقد مسلط به عربی (مانند روحانیون یا سردفتران با تجربه) توصیه می‌شود. بسیاری از عاقدان حرفه‌ای حتی چندین بار قبل از اجرای اصلی، صیغه را با طرفین تمرین می‌کنند تا اطمینان حاصل شود نیت و تلفظ به‌درستی اجرا شده است.
اجرای صیغه توسط خود زوجین
از نظر شرعی، اگر دختر و پسر، عربی بلد باشند و شرایط را رعایت کنند، می‌توانند خودشان صیغه عقد را بخوانند، و حتی عاقد نیاز نیست. اما در عرف ایران، این کار نادر است و بیشتر مردم ترجیح می‌دهند که فردی باتجربه (مثل روحانی یا سردفتر ازدواج) این کار را انجام دهد تا از هرگونه خطای شرعی یا قانونی جلوگیری شود.
شرایط قانونی برای ثبت رسمی عقد نکاح
تا اینجای مقاله به ابعاد شرعی پرداختیم، اما برای رسمیت بخشیدن به ازدواج در کشور ایران، ثبت رسمی آن نیز الزامی است. در اینجا به بررسی مراحل و شرایط ثبت عقد رسمی می‌پردازیم:
1. حضور در دفتر ازدواج
برای ثبت رسمی ازدواج، باید به یکی از دفاتر ازدواج تحت نظارت سازمان ثبت احوال مراجعه کرد. عقدنامه رسمی تنها در این دفاتر صادر می‌شود.
2. مدارک مورد نیاز
برای ثبت رسمی عقد، ارائه مدارک زیر ضروری است:
- شناسنامه و کارت ملی زوجین
- شناسنامه و کارت ملی پدر عروس (برای اجازه‌نامه رسمی)
- گواهی انجام آزمایش‌های پیش از ازدواج
- عکس ۳×۴ زوجین
- در صورت ازدواج مجدد، مدارک مربوط به ازدواج یا طلاق قبلی
3. اجازه ولی برای دختر باکره
طبق قوانین مدنی ایران، دختر باکره برای ازدواج نیاز به اذن پدر یا جد پدری دارد، حتی اگر از نظر سنی بالغ باشد. این مورد به‌ویژه در دفاتر رسمی ازدواج مورد بررسی قرار می‌گیرد و بدون آن، عقد رسمی قابل ثبت نیست.
4. حضور دو شاهد مرد
برای ثبت رسمی عقد، حضور دو شاهد مرد با کارت ملی الزامی است. در برخی موارد، شاهد زن هم قابل قبول است، ولی بهتر است با دفترخانه هماهنگ شود.
تفاوت بین عاقد شرعی و عاقد رسمی
در بسیاری از مراسم‌های عقد، ممکن است ابتدا یک روحانی صیغه عقد شرعی را جاری کند و سپس زوجین به دفترخانه مراجعه کرده و عقد را ثبت کنند. این دو مرحله تفاوت‌هایی دارند:
| ویژگی‌ها | عاقد شرعی | عاقد رسمی (سردفتر ازدواج) |
|---|---|---|
| ثبت قانونی | ندارد | دارد |
| اجرای صیغه عربی | دارد | ممکن است با فارسی هم همراه باشد |
| سند رسمی | ندارد | دارد |
| الزامی بودن برای ازدواج قانونی | خیر | بله |
بنابراین برای قانونی شدن ازدواج و بهره‌مندی از حقوقی مانند ارث، بیمه، و ثبت شناسنامه فرزند، ثبت عقد رسمی در دفترخانه ضروری است.
جمع‌بندی و توصیه‌های کاربردی درباره عقد نکاح
زن می‌تواند عاقد باشد، اما در عرف جامعه ایران این موضوع رایج نیست.
معمم بودن یا روحانی بودن عاقد الزامی نیست، ولی به‌دلیل آشنایی بیشتر آن‌ها با احکام شرعی، غالباً این وظیفه به آن‌ها واگذار می‌شود.
برای ثبت رسمی عقد، مراجعه به دفتر ازدواج الزامی است.
صیغه عقد رکن اصلی ازدواج شرعی است و بدون آن، ازدواج معتبر نیست.
اگر عاقد با تلفظ صحیح عربی آشنا باشد، اجرای صیغه توسط او تضمینی برای صحت شرعی عقد است.
اجرای صیغه به زبان فارسی هم در موارد خاص مجاز است.
زوجینی که تمایل به اجرای ساده یا شخصی عقد دارند، باید از صحت تلفظ و نیت خود اطمینان داشته باشند.
اگر صرفاً عقد شرعی انجام شده و عقد رسمی ثبت نشده باشد، از نظر قانونی هنوز زن و شوهر محسوب نمی‌شوید.
زوجینی که قصد برگزاری مراسم ساده‌تری دارند، می‌توانند تنها از خدمات دفاتر ازدواج برای اجرای عقد رسمی بهره ببرند.
سخن پایانی
درک صحیح از نقش و شرایط عاقد در عقد نکاح، می‌تواند از بروز اشتباهات شرعی یا قانونی در روند ازدواج جلوگیری کند. خواه در یک مراسم سنتی با حضور روحانی عاقد باشید، خواه در یک دفتر رسمی عقد را ثبت کنید، مهم این است که شرایط شرعی و قانونی به دقت رعایت شود تا این پیوند مقدس، پایه‌ای محکم و قانونی داشته باشد.
